नेपालको राजनीतिक इतिहास: राजतन्त्रदेखि संघीय गणतन्त्रसम्म

नेपालको राजनीतिक इतिहास: राजतन्त्रदेखि संघीय गणतन्त्रसम्म – नेपालको राजनीतिक यात्रा धेरै लामो र रूपान्तरणशील भएको छ। साना राज्यहरूबाट शुरू गरी केन्द्रित राजतन्त्र, निरंकुश शासन, गृहयुद्ध र अन्ततः संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा पुग्दा भएको परिवर्तनलाई यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ। यो लेखमा नेपालको राजनीतिक इतिहास, महत्वपूर्ण घटनाक्रम, प्रमुख दलहरू र वर्तमान अवस्था समेटिएको छ।

Nepal’s political journey has been a long and transformative process, moving from fragmented kingdoms to a centralized monarchy, through periods of autocratic rule, civil war, and finally to a federal democratic republic. This article explores Nepal’s political history, significant milestones, key political parties, and the current situation.

Ancient and Medieval Nepal (प्राचीन र मध्यकालीन नेपाल)

Early small kingdoms like Gopal and Licchavi introduced organized governance. The Malla period (1200–1769 AD) saw the flourishing of city-states in Kathmandu Valley.

नेपालमा प्रारम्भिक साना राज्यहरू जस्तै गोपाल र लिच्छविले व्यवस्थित शासनको सुरुवात गरे। मल्ल काल (१२००–१७६९) मा काठमाडौं उपत्यकामा सहरराज्यहरू फस्टाए।

Unification of Nepal (नेपालको एकीकरण)

King Prithvi Narayan Shah of Gorkha unified Nepal by conquering Kathmandu in 1769. Established a centralized monarchy forming the foundation of modern Nepal.

गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले १७६९ मा काठमाडौं विजय गरी नेपाल एकीकरण गरे। केन्द्रित राजतन्त्र स्थापना गरी आधुनिक नेपालको आधार तयार गरे।

Shah Dynasty and Rana Rule  (शाह वंश र राणा शासन)

Shah kings officially ruled but real power shifted to the Rana Prime Ministers after the 1846 Kot Massacre. The Rana regime was autocratic and lasted for 104 years, sidelining the Shah monarchs.

शाह राजाहरू औपचारिक शासक भए पनि १८४६ को कोट घटना पछि वास्तविक सत्ता राणा प्रधानमन्त्रीहरूको हातमा गयो। राणा शासन निरंकुश थियो र १०४ वर्ष चलेर शाह राजालाई मात्र औपचारिक बनायो।

Democratic Awakening and First Parliament (प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र पहिलो संसद)

The 1951 revolution ended the Rana autocracy with King Tribhuvan’s support. Nepal held its first democratic election in 1959, electing B.P. Koirala as Prime Minister.

१९५१ को क्रान्तिले राजा त्रिभुवनको समर्थनमा राणा शासन समाप्त गर्‍यो। १९५९ मा पहिलो लोकतान्त्रिक चुनाव भयो र बी.पी. कोइराला प्रधानमन्त्री चुनिए।

Panchayat System (पञ्चायती व्यवस्था)

In 1960, King Mahendra banned political parties and established the party-less Panchayat system. Power centralized under the monarchy until the people’s movement of 1990.

१९६० मा राजा महेन्द्रले राजनीतिक दलहरूलाई प्रतिबन्ध लगाई पार्टीबिहीन पञ्चायती व्यवस्था लागू गरे। यो शासन प्रणाली १९९० सम्म राजतन्त्रको केन्द्रित शक्ति थियो।

People’s Movement and Multi-Party Democracy  (जनआन्दोलन र बहुदलीय व्यवस्था)

The 1990 Jana Andolan restored multi-party democracy and constitutional monarchy. The first elections under this system were held in 1991.

१९९० को जनआन्दोलनले बहुदलीय प्रजातन्त्र र संवैधानिक राजतन्त्र पुनर्स्थापित गर्‍यो। १९९१ मा यस प्रणालीअन्तर्गत पहिलो चुनाव सम्पन्न भयो।

Maoist Insurgency (माओवादी विद्रोह)

From 1996 to 2006, the Maoists waged a civil war to abolish monarchy and establish a people’s republic. The conflict caused over 17,000 deaths.

१९९६ देखि २००६ सम्म माओवादीहरूले राजतन्त्र समाप्त गरी जनगणराज्य स्थापना गर्ने उद्देश्यले गृहयुद्ध लडे। यस द्वन्द्वमा १७,००० भन्दा बढी मानिसहरूको मृत्यु भयो।

Royal Massacre and Crisis (दरबार हत्याकाण्ड र राजनीतिक संकट)

In 2001, the royal family suffered a tragic massacre, leading to King Gyanendra’s rise. In 2005, King Gyanendra took absolute power by dissolving parliament.

२००१ मा शाही परिवारमा हत्याकाण्ड भयो जसले राजा ज्ञानेन्द्रको सत्ता सम्हाल्न प्रेरित गर्‍यो। २००५ मा उनले संसद विघटन गरी पूर्ण सत्तासीन भए।

Towards a Republic  (गणतन्त्र स्थापनातर्फ) – नेपालको राजनीतिक इतिहास: राजतन्त्रदेखि संघीय गणतन्त्रसम्म

The 2006 People’s Movement ended absolute monarchy. The Comprehensive Peace Accord was signed with Maoists, ending the civil war. In 2008, Nepal was declared a federal democratic republic.

२०६२/६३ को जनआन्दोलनले राजतन्त्रको पूर्ण सत्तालाई अन्त्य गर्‍यो। माओवादीसँग समग्र शान्ति सम्झौता गरियो र गृहयुद्ध अन्त्य भयो। २०६५ सालमा नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषणा गरियो।

New Constitution and Federalism (नयाँ संविधान र संघीयता)

Nepal’s 2015 constitution established a secular, federal republic with 7 provinces and 3 levels of government.

२०७२ सालको संविधानले नेपाललाई धर्मनिरपेक्ष, संघीय गणतन्त्र घोषणा गरी ७ प्रदेश र ३ तहको शासन व्यवस्था बनायो।

Major Political Parties / प्रमुख राजनीतिक दलहरू

Party / दल Ideology / विचारधारा Notes / टिप्पणी (नेपालको राजनीतिक इतिहास: राजतन्त्रदेखि संघीय गणतन्त्रसम्म)

Party:- Nepali Congress (नेपाली कांग्रेस)

Ideology / विचारधारा  – Centrist Social Democrat / मध्यमवाम

Notes / टिप्पणी – Historic democratic party

Party:- CPN-UML (नेकपा एमाले)

Ideology / विचारधारा – Leftist Communist / वामपन्थी

Notes / टिप्पणी – Major leftist party

Party:- CPN (Maoist Centre) (नेकपा माओवादी केन्द्र)

Ideology / विचारधारा  – Far-left / पूर्व माओवादी

Notes / टिप्पणी – Former insurgents

Party:- Rastriya Prajatantra Party (राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी)

Ideology / विचारधारा – Monarchist Hindu / राजतन्त्र समर्थक

Notes / टिप्पणी – Conservative right-wing

Party:- Janata Samajwadi Party (जनता समाजवादी पार्टी)

Ideology / विचारधारा – Regional Madhesi / क्षेत्रीय मधेसी

Notes / टिप्पणी – Represents Madhesi community

नेपालको राजनीतिक इतिहास: राजतन्त्रदेखि संघीय गणतन्त्रसम्म

Current Political Situation (वर्तमान राजनीतिक अवस्था) – नेपालको राजनीतिक इतिहास: राजतन्त्रदेखि संघीय गणतन्त्रसम्म

Coalition governments dominate federal politics with frequent changes. Prime Minister Pushpa Kamal Dahal “Prachanda” leads a fragile coalition. Implementation of federalism and political stability remain key challenges.

गठबन्धन सरकारले संघीय राजनीति संचालन गरिरहेको छ र बारम्बार सरकार परिवर्तन भइरहेका छन्। प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल “प्रचण्ड” कमजोर गठबन्धनको नेतृत्व गर्दैछन्। संघीयता कार्यान्वयन र राजनीतिक स्थिरता अझै चुनौतीहरू हुन्।

Conclusion  (निष्कर्ष) – नेपालको राजनीतिक इतिहास: राजतन्त्रदेखि संघीय गणतन्त्रसम्म

Nepal’s political history reflects resilience and transformation from monarchy to federal democracy. The country continues to navigate complex challenges while strengthening democratic governance and federalism.

नेपालको राजनीतिक इतिहास राजतन्त्रदेखि संघीय लोकतन्त्रसम्मको धैर्यता र रूपान्तरणको कथा हो। देशले चुनौतीहरू सामना गर्दै लोकतान्त्रिक शासन र संघीयतालाई बलियो बनाउँदै अगाडि बढिरहेको छ। नेपालको राजनीतिक इतिहास: राजतन्त्रदेखि संघीय गणतन्त्रसम्म ।

Also Read – History Of Health In Nepal